Cmentarze żydowskie w Czarnkowie 2024

"Cmentarze żydowskie to zabytki wymagające ochrony, stanowiące świadectwo losów diaspory żydowskiej zamieszkującej niegdyś wszystkie zakątki Rzeczpospolitej. Zlokalizowanie ich granic, porządkowanie i oznaczanie jest procesem przywracania pamięci o tej części dziedzictwa kulturowego wśród lokalnych społeczności. Czasem jest to proces szczególnie wymagający, ponieważ niektóre cmentarze nie posiadają już żadnych śladów powierzchniowych".*

Cmentarz to miejsce "sacrum", które zawsze pobudza do głębokiej refleksji nad życiem i przemijaniem. Dla Żydów był i jest miejscem świętym, otoczonym szczególną czcią, kojarzonym z "bramą do nieba", lecz bez uprawiania kultu zmarłych. W Czarnkowie do dziś przetrwały dwa cmentarze żydowskie, "stary" i "nowy", które utraciły już swoją pierwotną funkcję. Od dawna są nieczytelne w krajobrazie miejskim, a ślad po nich jest ledwo dostrzegalny. Okazuje się, że pamięć o tych miejscach zatarta jest również w świadomości lokalnej społeczności albo w ogóle jest nieznana.

To, że cmentarz nie jest zauważalny w krajobrazie miejskim nie oznacza, że przestał istnieć. Najczęściej degradacji uległa tylko powierzchniowa część grobu, a pod ziemią wciąż znajdują się jamy grobowe ze szczątkami zmarłych. W tym niezwykłym miejscu panuje jedna z najważniejszych zasad żydowskiego obrządku pogrzebowego - zasada nienaruszalności grobu oraz zasada zakazu jego likwidacji. Najistotniejsze jest to, co kryje ziemia, a nie to, co zachowuje się na powierzchni cmentarza. Dlatego Żydzi uważają, że macewa, czyli nagrobek żydowski, jest tylko symbolem wskazującym uświęcone miejsce. Jest wyrazem czci okazywanej zmarłemu, troski o jego duszę, wieczny spokój, a także znakiem pamięci dla potomnych. Jednak uważa się to miejsce za rytualnie nieczyste, dlatego każdy, kto chce wejść na teren cmentarza, zobowiązany jest dokonać rytualnego obmycia rąk.

Według judaizmu w jednym grobie może być pochowany tylko jeden człowiek, nie wolno przeprowadzać ekshumacji i naruszać grobu w jakimkolwiek celu. Wyjątek stanowiły matki zmarłe przy porodzie wraz z niemowlętami. Zmarłych nie chowano w dowolnym miejscu, lecz w odpowiedniej kwaterze lub rzędzie, w zależności od płci, wieku i pozycji społecznej. Grzebano ich w taki sposób, żeby żaden z grobów nie nachodził na drugi, ani go nie uszkadzał. W przypadku, gdy na cmentarzu brakowało miejsca na pochówek, gmina żydowska starała się o założenie nowego miejsca, o ile było to możliwe. Wówczas w mieście często pojawiały się dwa cmentarze żydowskie - stary i nowy. Gdy taka czynność była niemożliwa do zrealizowania, starą, nieużytkowaną od dawna część nekropoli pokrywano grubą warstwą ziemi i od nowa chowano w tym miejscu zmarłych, nie wykraczając przeciw prawu o nienaruszalności grobów. W ten sposób powstawał charakterystyczny nasyp uświęcający miejsce pochówku zmarłych.

Na szczycie wyniesienia, które położone jest w północno - wschodniej części Czarnkowa, Żydzi założyli swój pierwszy cmentarz, który w języku hebrajskim nazywany jest "bejt chaim" - dom życia, "bejt olam" - dom wieczności, "bejt kwarot" - dom grobów albo "bejt szalom" - dom pokoju. W Polsce często można spotkać się z określeniem "kirkut", jednak nie jest to określenie pochodzące od samych Żydów. Jego etymologia pochodzi od niemieckiego dialektalnego słowa "kirchkot", a to z kolei od "kirchof" (cmentarz przykościelny) z końcówką "-kot", co znaczy "błoto". Słownik wyrazów obcych PWN zaznacza, że etymologia tego słowa ma wydźwięk obraźliwy. Żydzi często zwracają uwagę, żeby nie używać tego określenia związanego z kościołem oraz z tym, że kojarzone jest negatywnie. Dlatego też neutralnym stwierdzeniem w języku polskim jest używanie określenia "cmentarz żydowski". Wspomniany cmentarz funkcjonował do 1819 roku. W latach 1836 - 1837 gmina żydowska przy wsparciu jednego z nauczycieli o nazwisku Feifer ze szkoły żydowskiej obsadziła ten teren 250 drzewami. Do dnia dzisiejszego nie zachowały się na nim widoczne nagrobki, ale miejscami można zobaczyć pojedyncze kamienie, którymi niegdyś również oznakowano miejsca grobów.

Drugi cmentarz żydowski został założony w 1819 roku na wschód od miasta, na przedłużeniu dzisiejszej ulicy Sikorskiego (dawnej ulicy Poznańskiej), a dzisiejszym osiedlem Ogrodniczym. W jego bezpośrednim sąsiedztwie wybudowano dom przedpogrzebowy oraz dom ogrodnika, który w latach 80. XX wieku został rozebrany. Cmentarz ten służył Żydom do 1939 roku. W okresie 1939 - 1943 oraz w latach powojennych uległ on znacznej degradacji, a większość nagrobków została sprzedana, porozrzucana, zdewastowana i wykorzystana do budowy chodników, dróg oraz magazynów produkcyjnych czarnkowskiego browaru. W latach 80. XX wieku teren nowego cmentarza planowano włączyć do powstającego osiedla mieszkaniowego i gdyby nie nagła interwencja konserwatorska obszar ten zostałby zabudowany. Do dziś w sąsiedztwie żydowskiego domu przedpogrzebowego widoczne są macewy, na których można odczytać hebrajskie inskrypcje.

Nieruchomości, na których znajdują się cmentarze do dziś stanowią własność Gminy Żydowskiej. Liczne samosiewy zacierają już czytelność granic oraz rozplanowania dawnych układów cmentarzy. Na nowym cmentarzu żydowskim porasta okazały bardzo wiekowy drzewostan sosnowy z domieszką gatunków liściastych, w którym poszczególne drzewa mogłyby w przyszłości zostać pomnikami przyrody. Niestety brak opieki nad tym terenem oraz niekontrolowana wycinka drzew spowodowała, że to miejsce ulega zniszczeniu i zapomnieniu. W przyszłości przydałoby się wyznaczyć pierwotne granice cmentarza, dokonać inwentaryzacji drzew, podjąć prace porządkowe itp. W ten sposób nie tylko zostałby przywrócony charakter miejsca, ale zarośnięty obecnie i zapomniany cmentarz stałby się dostępny dla lokalnej społeczności.

Stary cmentarz żydowski wraz z otoczeniem stanowi dziś niezagospodarowane tereny zieleni miejskiej, na którym znajduje się kilka wydeptanych ścieżek użytkowanych przez mieszkańców, pasjonatów przyrody i miłośników historii. W 2012 roku podjęto Uchwałę nr XIX/137/2012 w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w rejonie ulicy Gdańskiej miasta Czarnków pomijając w ogóle fakt, że na Górze Żydowskiej znajduje się cmentarz. Miejsce to potraktowano jako teren zieleni urządzonej o charakterze parkowym. Podejmując temat cmentarzy żydowskich w Czarnkowie należy pamiętać, że nekropolie te objęte są ochroną konserwatorską i w przypadku jakichkolwiek działań na tym terenie należy bezwzględnie przestrzegać Wytycznych Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy z dnia 14 stycznia 2003 r. (obecnie komisja ta działa w ramach Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP). Niedopuszczalna jest ingerencja w grunt, a jakiekolwiek zamierzenia wymagają uzgodnienia z komisją oraz wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Od 2018 roku Narodowy Instytut Dziedzictwa z inicjatywy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizuje program pod nazwą "Oznakowanie cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczypospolitej Polskiej". Do 2023 roku przeprowadzono już weryfikację terenową 1218 cmentarzy na terenie całej Polski, podczas której sprawdzano lokalizację cmentarzy, ich stan zachowania oraz określano czytelność historycznych granic. Spójnym elementem tego programu jest wykonanie projektu tablic w formie macewy z inskrypcją w języku polskim i hebrajskim z kodem QR, który odsyła odbiorcę do szerszych opisów na temat obiektu na portalu www.zabytek.pl. Dawne cmentarze odzwierciedlają historię danego miejsca. Działania upamiętniające sprawiają, że na nowo możemy ją odkrywać.

W przyszłości Muzeum Ziemi Czarnkowskiej przy wsparciu Towarzystwa Miłośników Historii Czarnkowa oraz społecznych opiekunów zabytków ma zamiar podjąć działania w sprawie inwentaryzacji i tłumaczenia macew zachowanych w sąsiedztwie nowego cmentarza żydowskiego. Kto wie, może wspólnym wysiłkiem możliwe będzie również podjęcie inicjatywy oznakowania dawnych nekropolii żydowskich w Czarnkowie.<BR>
Romka Bartkowiak
Muzeum Ziemi Czarnkowskiej w Czarnkowie

* https://nid.pl/2024/01/02/5-lat-programu-oznakowanie-cmentarzy-zydowskich-na-terenie-rp-2018-2023-realizowanego-przez-narodowy-instytut-dziedzictwa<BR><BR>

Prawdopodobna lokalizacja starego cmentarza żydowskiego na ortofotomapie
(Źródło: geoportal.gov.pl, opracowanie Romka Bartkowiak)

Numeryczny model terenu z wydzieloną działką geodezyjną w miejscu starego cmentarza żydowskiego
(Źródło: geoportal.gov.pl, opracowanie Romka Bartkowiak)

Widok na stary cmentarz żydowski
(Fot. Romka Bartkowiak)

Widok na nowy cmentarz żydowski przy Osiedlu Ogrodniczym, lata 80. XX wieku
(Źródło: www. zabytek.pl)

Współczesne ujęcie nowego cmentarza żydowskiego
(Fot. Dorota Doroba)

Cmentarz żydowski przy Osiedlu Ogrodniczym
(Fot. Romka Bartkowiak)

Widok na macewy podtrzymujące skarpę przy żydowskim domu przedpogrzebowym
przy Osiedlu Ogrodniczym
(Fot. Romka Bartkowiak)

Zachowane macewy z cmentarza żydowskiego
(Fot. Romka Bartkowiak)

Zachowane macewy z cmentarza żydowskiego
(Fot. Romka Bartkowiak)

Zachowane macewy z cmentarza żydowskiego
(Fot. Karolina Rążewska-Golik)

Oznakowanie cmentarza żydowskiego w Trzemesznie, powiat gnieźnieński
(Fot. Katarzyna Sudaj)

Oznakowanie cmentarza żydowskiego w Trzemesznie, powiat gnieźnieński
(Fot. Katarzyna Sudaj)


Wytyczne Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy
Źródło: Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego