Mała czarna 2019

Trudno sobie wyobrazić sobie poranek bez niej - gorącej, słodkiej lub gorzkiej, pobudzającej kawy.

Ojczyzną kawy jest Afryka, konkretnie Etiopia. Według legendy tamtejszy pasterz imieniem Kaldi zauważył pewnego dnia, że kozy, które zjadają czerwone owoce z pobliskiego krzaka stają się dziwnie pobudzone. Zaciekawiony chłopak spróbował jednej z jagód i faktycznie poczuł przypływ energii, stając się w ten sposób odkrywcą kawowca. Dziś wiemy, że owoce tej roślinny Etiopczycy spożywali gotowane z masłem i solą już w pierwszym tysiącleciu przed naszą erą.

Znany nam napój narodził się jednak znacznie później, gdzieś w XIII lub XIV wieku w Jemenie, gdzie z importowanych ziaren kawowca Arabowie zaczęli przygotowywać aromatyczny napar. Moda na jego picie szybko rozprzestrzeniała się po całym świecie muzułmańskim, choć nie bez kontrowersji - kawę krytykowali liczni religijni ortodoksi, doprowadzając nawet do krótkotrwałych zakazów jej spożywania. Mody jednak nie udało się powstrzymać. Już w 1554 roku w Stambule otwarta została pierwsza kawiarnia. W Europie kawa stała się dostępna w drugiej połowie XVI wieku, importowana przez Anglików i Holendrów. Traktowana była jako ekskluzywna nowinka oraz środek leczniczy na problemy żołądkowe. Szybko zdobyła dużą popularność w Anglii oraz Ameryce, natomiast znacznie dłużej zajęło jej zadomowienie się w Europie. We Włoszech nowy napój wzbudził niepokój wśród duchownych, którzy obawiali się że jest to napój szatański (wszak kawa jest czarna i pochodzi z saraceńskich krain). Sprawa okazała się na tyle poważna, że musiał interweniować autorytet papieża Klemensa VIII. Po spróbowaniu "małej czarnej" orzekł on, że jest pyszna, a ewentualne demony wypędzi się chrzcząc kawę. W Polsce kawa staje się znana w XVII wieku. Wielkim jej wielbicielem był król Jan III Sobieski. Co ciekawe, Polakom przypisuje się zwyczaj dodawania do kawy śmietanki - kawa "po polsku" to mocny napar ze słodką, tłustą śmietanką. Dla porównania kawa "po niemiecku" była słaba, bez żadnych dodatków (popularnie zwana dziś lurą). Skoro już mowa o kawowych tradycjach związanych z Polską - jeszcze do niedawna w Wiedniu istniała tradycja wieszania w oknie kawiarni portretu Jerzego Franciszka Kulczyckiego. Po victorii wiedeńskiej otworzył pierwszą w tym mieście kawiarnię korzystając ze zdobycznych zapasów wojska tureckiego.

Po początkowym okresie, kiedy kawa była dobrem luksusowym, nastąpił czas jej upowszechnienia. Kawowiec zaczęto uprawiać w wielu punktach świata - w Ameryce, Indonezji. Zwiększona podaż doprowadziła do obniżenia cen, sprawiając, że kawa stała się bardzo popularna. W bogatych domach szlacheckich zatrudniona była często specjalna służąca, nazywana kawiarką, której zadaniem było parzyć kawę. Adam Mickiewicz w "Panu Tadeuszu" pisał, że idealna kawa ma "czarność węgla, przejrzystość bursztynu, zapach Mokki i gęstość miodowego płynu". Zielone ziarna kupowało się surowe w sklepach "Kolonialnych". Takie surowe ziarna kawy wymagały odpowiedniego przygotowania - palenia. Do prażenia ziaren służyły specjalne zamykane rondelki wyposażone w mieszadło, umożliwiające dokładne i bezpieczne mieszanie. Uprażona kawa swój smak zachowywała przez około dwa tygodnie. Aby napar był jak najsmaczniejszy i aromatyczny ziarna mielono w młynku niedługo przed parzeniem. Młynki były różne. Największą popularnością cieszyły się proste młynki stojące z szufladką na mieloną kawę, ale były też np. młynki wieszane na ścianę. Bardzo często było one bardzo ładnie wykonane, z użyciem elementów fajansowych. Zaparzoną kawę trzeba było także w czymś wypić. Popularyzacja kawy wpłynęła pozytywnie na rozwój przemysłu ceramicznego w Europie. Popularne w tym czasie stały się fajansowe serwisy do kawy, których liczne wytwórnie znajdowały się także w Polsce (m.in. Włocławek, Chodzież). Piękny przykład takiego serwisu, pochodzącego z fabryki fajansów S. Mańczaka z Chodzieży, można zobaczyć w Muzeum Ziemi Czarnkowskiej.

Kawa stała się jednym z najpopularniejszych napojów świata. Rocznie na świecie wypija się jej 400 miliardów filiżanek. Pić ją możemy w zaciszu własnego domu i w kawiarniach. Dla niektórych jej spożywanie stało się swoistym rytuałem, bez którego nie wyobrażają sobie dnia.
Mikołaj Kułakowski
Muzeum Ziemi Czarnkowskiej