Cmentarz ewangelicki w Czarnkowie 2024

Od sierpnia 2024 roku na skrzyżowaniu ulicy Kościuszki z ulicą Parkową trwają roboty ziemne związane z budową ronda w ramach inwestycji pod nazwą "Rozbudowa drogi wojewódzkiej nr 182 (ulica Kościuszki) w miejscowości Czarnków”. Prace przebiegają w bezpośrednim sąsiedztwie zapomnianego już cmentarza dawnych mieszkańców - członków parafii ewangelickiej w Czarnkowie.

Pierwsi ewangelicy pojawili się w Czarnkowie w połowie XVII wieku. Był to czas tolerancji i wolności religijnej. Ówczesny właściciel miasta Franciszek Sędziwój Czarnkowski, syn Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, wystawił dokument zapewniający swobody religijne tym, którzy chcieli osiedlić się w mieście. Następnie w 1685 roku Krzysztof Grzymułtowski okazał się również bardzo tolerancyjny i zwolnił ewangelików zamierzających się wybudować w mieście z płacenia podatków. Dla nowych osadników wydzielono wówczas pod zabudowę parcele położone przy ulicy Kościuszki, Wronieckiej, Placu Zbożowym oraz Placu Kościelnym. Pomimo swobody religijnej ewangelicy długo nie mogli jednak uzyskać pozwolenia na wybudowanie własnego zboru, a praktyki religijne odbywali w czarnkowskiej kolegiacie. Pod koniec XVII wieku otrzymali w końcu zgodę na budowę kościoła, jednakże nie w mieście, ale w Hucie w gminie Czarnków. W Czarnkowie mogli wybudować jedynie szkołę i utrzymywać własnego nauczyciela - bakałarza. W 1772 roku, w wyniku pierwszego rozbioru Polski, Czarnków znalazł się w granicach Prus w ramach tzw. Okręgu Nadnoteckiego. Niosło to dla społeczności wiele zmian, nie tylko w kwestii politycznej, ale też kulturowej i gospodarczej. Za sprawą pruskiej reformy administracyjnej w 1807 roku Czarnków należał do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego do Prowincji Poznańskiej. Utworzono wówczas powiat czarnkowski z siedzibą w Czarnkowie. Znaczną przewagę liczbową, bo aż 72% w powiecie czarnkowskim stanowiła ludność niemiecka. W tym okresie Czarnków przeżywał znaczny rozkwit gospodarczy i przemysłowy. Dzięki  dotacjom państwowym nastąpił rozwój dróg, uruchomiono sieć kolejową, wybudowano gmachy użyteczności publicznej, funkcjonowały dwa piece wapienne, cegielnia wapienno - piaskowa, browar parowy, tartak, przędzalnia wełny, mleczarnia, dwie olejarnie, 5 wiatraków, młyny. W 1830 roku gmina ewangelicka uzyskała zgodę na budowę nowego kościoła przy ulicy Kościuszki. W 1818 roku na przedmieściach Czarnkowa, w miejscu piaszczystym, przy drodze do wsi Dębe, parafia ewangelicka założyła cmentarz parafialny. Nie był to jednak pierwszy cmentarz społeczności ewangelickiej, ponieważ najstarsza nekropolia znajdowała się między ulicą Kościuszki, Wroniecką i Młyńską (dawną Młynarską). Ten fakt został potwierdzony w 2012 roku podczas badań archeologicznych prowadzonych w trakcie prac związanych z modernizacją kina. Nowy, kolejny cmentarz przy ulicy Parkowej był dość rozległy, wytyczono na nim główną aleję, od której odchodziły aleje boczne dochodzące do wytyczonych kwater. Kwatery grobów obsadzone były krzewami i otoczone metalowymi ogrodzeniami. W rogu cmentarza, od strony ulicy Wronieckiej, zbudowano murowaną kaplicę, którą potocznie nazywano małym kościołem. Kaplica była budowlą ceglaną, częściowo otynkowaną, jednonawową. Wnętrze doświetlały wysokie, ostrołukowe okna. W drugiej połowie 1944 roku coraz więcej czarnkowskich Niemców opuszczało miasto. Wraz z upływem czasu cmentarz zaczął popadać w zapomnienie i ulegać niszczeniu. Powoli znikały nagrobki wywożone przez szabrowników - pomnikarzy, dla których cenny materiał, jak granit lub marmur, posłużył do budowy nowych nagrobków - polskich. W latach 70. XX wieku bez uzgodnienia z parafią i bez przeprowadzenia ekshumacji usunięto nagrobki, zaś teren przeznaczono pod budowę salek parafialnych, kaplicy, a później w latach 90. XX wieku nowego kościoła katolickiego. Dziś z dawnej nekropolii nie pozostało już nic, oprócz tylko kilku drzew tworzących dawne aleje cmentarne.

Po 1989 roku wydawało się, że przywrócenie pamięci miejscom historycznym będzie naturalnym procesem. Jednakże tak się nie stało. Pamięć o tych, którzy tworzyli miasto zanika bezpowrotnie, dlatego też społecznicy z ramienia Towarzystwa Miłośników Historii Czarnkowa przy wsparciu merytorycznym Muzeum Ziemi Czarnkowskiej zamierzają w najbliższym czasie podjąć działania związane z upamiętnieniem cmentarza oraz kościoła ewangelickiego w Czarnkowie. Ponadto planowane jest również wydanie niewielkiej publikacji dotyczącej codziennego życia mieszkańców Czarnkowa przez pryzmat wspomnień ludności wyznania ewangelickiego, która przed II wojną światową wzbogacała wielokulturowość Czarnkowa.
Romka Bartkowiak
Muzeum Ziemi Czarnkowskiej

Dawny kościół ewangelicki w Czarnkowie - lata 60. XX wieku.
(Fot. ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej)

Lokalizacja cmentarza ewangelickiego w Czarnkowie na mapie geologicznej - rok 1913
(Oprac. R. Bartkowiak)

Lokalizacja cmentarza ewangelickiego w Czarnkowie na mapie geologicznej - rok 1913
(Oprac. R. Bartkowiak)

Widok na teren inwestycji w sąsiedztwie dawnego cmentarza ewangelickiego
(Oprac. R. Bartkowiak)

Widok na dawną kaplicę na cmentarzu ewangelickim
(Fot. "Z historii Czarnkowa, cz. 1”, Towarzystwo Miłośników Historii Czarnkowa, rok 2020)

Dawna kwatera grobowa na cmentarzu ewangelickim
(Fot. "Z historii Czarnkowa, cz. 1", Towarzystwo Miłośników Historii Czarnkowa, rok 2020)

Pochówek ewangelików odkryty w 2012 roku podczas modernizacji kina "Światowid” w Czarnkowie
Fot. E. Gajda ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej

Wnętrze kościoła ewangelickiego
(Fot. ze zbiorów Towarzystwa Miłośników Historii Czarnkowa)