Historia wirujących przedmiotów 2025

Ponad 20 lat temu archeolodzy pod kierunkiem Mirosława Andrałojcia z Pracowni Archeologicznej Refugium w Poznaniu oraz Elżbiety Gajda z ramienia Muzeum Ziemi Czarnkowskiej prowadzili badania archeologiczne na czarnkowskim rynku. W XIII wieku przy szlaku komunikacyjnym przebiegającym wzdłuż północnej pierzei rynku znajdowała się osada targowa, powszechnie uważana za zalążek miasta Czarnkowa. W trakcie tych badań odkryto liczne zabytki archeologiczne, a wśród nich takie, które zaliczyć można do kategorii zabawek. Są to fragmenty drewnianych, niewielkich przedmiotów o stożkowatym kształcie, którymi bawiły się dzieci w przeszłości.

Bączki, bo o nich mowa, znane są już od starożytności. Bawiono się nimi na Bliskim Wschodzie, w Egipcie, Rzymie i Grecji. Najstarsze zabawki tego typu wykonane z gliny odkryto na stanowiskach archeologicznych sumeryjskiego miasta Ur, które wydatowano na około 3500 r. p.n.e.  W Pompejach czy też w Troi odnaleziono terakotowe bąki z około 3000 r. p.n.e. Na amforach greckich również przedstawiano sceny zabawy bąkiem, zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn. Żyjący w XIX wieku polski archeolog, historyk i etnograf Zygmunt Gloger pisał, że nazwa tych zabawek pochodzi od dźwięku, jaki wydają kiedy wprawia się je w ruch. Dopiero w XIX wieku zaczęto nazywać je bączkami. Wcześniej używano takich nazw jak cyga, fryga, krąglica, warkotka lub warchołka, czyli kula wydrążona z otworem i trzonkiem. Przyjęło się też mówić, że nazwa ta pochodzi od ptaka z rodziny czapli - bąka, który wydaje charakterystyczne odgłosy przypominające kręcącą się zabawkę. Zabawki te wykonywano przede wszystkim z drewna. We wczesnym średniowieczu były to niewielkie strugane nożem przedmioty. Z czasem zyskiwały większe rozmiary i toczone były na tokarkach.

Te malutkie zabawki uwiecznił na swoich obrazach słynny XVI-wieczny niderlandzki malarz Piter Bruegel. Na obrazie pt. "Zabawy dziecięce" uchwycił trzy sposoby zabawy bączkiem. Na jednym ujęciu chłopiec trzyma prosty bicz, którym wprawia w ruch zabawkę. Drugi chłopiec używa bicza z podwójnym zakończeniem. Natomiast inni chłopcy bawią się bąkami, które mają wbity metalowy kolec. Wokół górnej krawędzi bąka okręcony jest sznur, za który pociąga się po rzuceniu zabawki na ziemię. Rozkręcający się sznur, powoduje ruch zabawki.

Niestety dla terenu ziem polskich nie posiadamy źródeł ikonograficznych przedstawiających zabawy bączkami, ale ich brak uzupełniają zabytki archeologiczne. Wiele bączków odkryto podczas wykopalisk prowadzonych w takich miastach jak Gdańsk, Szczecin, Stargard, Kołobrzeg, Elbląg czy też Poznań. Przedmioty te są znaleziskiem dość rzadkim, dlatego też ich odkrycia wzbudzają duże zainteresowanie wśród archeologów. Fragmenty czarnkowskich bączków mają około 8,5 cm wysokości i wystąpiły w warstwach osadniczych datowanych na XIV - XV wiek.

Często w języku potocznym używamy zwrotu "zbijać bąki". Używanie takiego sformułowania oznacza dosłownie leniuchowanie i marnowanie czasu, ale jeszcze w XIX wieku była to zabawa, podczas której jedno dziecko swoim bąkiem zbijało bąka kolegi, czyli "wybijało" je z określonego pola. Dlatego też niektórzy badacze twierdzą, że znane powiedzenie wywodzi się właśnie z tej dziecięcej zabawy.

W dzisiejszych czasach w dobie telefonów komórkowych i gier komputerowych zabawa bączkami nie należy już do najciekawszych atrakcji wśród dzieci. Okazuje się jednak, że są w Polsce miasta, które wciąż kultywują dawne zabawy i gry z przeszłości, które stanowią niematerialne dziedzictwo narodowe. Na przykład w Białej Podlaskiej od 5 lat organizowany jest Europejski Festiwal Tradycyjnych Gier i Zabaw, gdzie dzieci mają okazję poznać m. in. historię bączków, ich budowę i rodzaje, ale również pobawić się nimi. Kto wie, może kopie czarnkowskich bączków wzbudzą zainteresowanie i będą cieszyć się popularnością na festynach archeologicznych.
Romka Bartkowiak
Muzeum Ziemi Czarnkowskiej

Wykopaliska w Czarnkowie, 2000 rok
(Fot. P. Silska ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej)

Zabawa bąkami. "Zabawy dziecięce", fragment. Peter Bruegel, 1560 rok
(Źródło wikipedia.pl)

3. Ludzie bawiący się bączkami. "Walka postu z karnawałem", fragment. Peter Bruegel, 1599 rok
(Źródło wikipedia.pl)

Drewniane bączki odkryte na Placu Wolności w Czarnkowie, 2000 rok
(Fot. R. Bartkowiak)

Drewniany bączek odkryty na Placu Wolności w Czarnkowie, 2000 rok
(Fot. R. Bartkowiak)