Zabytki pod ochroną 2025

W sobotnie popołudnie, 26 kwietnia 2025 roku, pracownicy Muzeum Ziemi Czarnkowskiej, regionaliści z Towarzystwa Miłośników Historii Czarnkowa oraz społeczni opiekunowie zabytków z Ryczywołu po raz kolejny podjęli prace porządkowe przy żydowskim domu przedpogrzebowym przy osiedlu Ogrodniczym. Tym razem działania te prowadzono w ramach obchodów Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków, który przypada na dzień 18 kwietnia.

Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków obchodzono w Czarnkowie po raz pierwszy. Tematem przewodnim tego święta stał się żydowski dom przedpogrzebowy, o którego zachowanie zabiegają już od lat lokalni pasjonaci historii. MDOZ został ustanowiony w 1983 roku przez Komitet Wykonawczy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS. Ta międzynarodowa organizacja z siedzibą w Paryżu została utworzona w 1965 roku w Warszawie i jest jedyną na świecie pozarządową organizacją zrzeszającą ekspertów w dziedzinie ochrony i konserwacji zabytków architektury i pomników historii. Polska, jako kraj cechujący się bogactwem tradycji i aktywnie dbający o ich ochronę, jest nie tylko jednym z pierwszych państw - sygnatariuszy Konwencji dziedzictwa światowego, ale również jednym z czołowych reprezentantów na Liście Światowego Dziedzictwa. W ramach obchodów tego święta docenia się szczególnie tych, którzy z oddaniem oraz pasją działają na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego.

Dzieje żydowskiego domu przedpogrzebowego ściśle związane są z przeszłością Czarnkowa, a sam dom przedpogrzebowy pełnił ważną funkcję w wierzeniach Żydów. W Czarnkowie pierwsze wzmianki piśmienne o społeczności żydowskiej pojawiły się w XVII wieku. Świadczą o tym księgi miejskie, w których Żydów wymieniono jako stałych mieszkańców. Najstarszym dokumentem odnotowującym istnienie osadnictwa żydowskiego w Czarnkowie jest akt nadania praw miejskich wystawiony przez Andrzeja Gembickiego z 1677 roku. Czarnkowscy Żydzi mieszkali na tzw. poznańskim przedmieściu, obejmującym Plac Żydowski (obecnie plac Karskiego), ulice: Żydowską (obecnie  Staromiejską), Gdańską i Podgórną. W pobliżu dawnego Placu Żydowskiego toczyło się życie całej gminy. Tutaj znajdowały się ważne dla tej społeczności obiekty, takie jak synagoga, budynek łaźni rytualnej (mykwa), szkoła żydowska, czy też siedziba gminy żydowskiej - kahał. W bezpośrednim sąsiedztwie synagogi znajdował się cmentarz żydowski, który funkcjonował do 1819 roku. W XVIII wieku gmina żydowska wykupiła grunty poza miastem i na początku XIX wieku założyła nowy cmentarz. Założenie cmentarza poza miastem wymuszone było przepisami porządkowo - sanitarnymi oraz tradycją żydowską. Zgodnie z zasadami cmentarz otoczony był kamiennym murem, który musiał spełniać określoną wysokość, podobnie jak wysokość bram prowadzących na cmentarz. Obecny dom przedpogrzebowy powstał prawdopodobnie w 2 połowie XIX wieku. Murowany, zbudowany z wapiennych cegieł, otynkowany, na elewacji frontowej widoczne inskrypcje w języku hebrajskim. Dokładnie nie wiadomo jak wyglądało wnętrze tego budynku, ale prawdopodobnie obowiązywał w nim sztywny podział pomieszczeń na część kultową i kostnicę. Poprzez analogię możemy przypuszczać, że najprawdopodobniej największą, główną częścią obiektu była tzw. sala kazań, założona na rzucie podłużnym z ogromnymi oknami na dwóch przeciwległych ścianach. Być może na sklepieniu i na ścianach znajdowały się malowidła (polichromie). Do wnętrza prowadziły prawdopodobnie duże drzwi, które pozwalały przejść konduktowi wraz ze zmarłym (trumną) w stronę cmentarza. Obiekt z zewnątrz, od strony cmentarza, jak i w holu głównym, musiał być wyposażony w umywalki do rytualnego obmycia rąk. W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajdował się jeszcze dom ogrodnika. Domem przedpogrzebowym jak i samym pochówkiem zmarłych zajmowało się Bractwo Chewra Kadisza, którego działalność odnotowana jest już w źródłach w XVIII wieku.

Podczas działań wokół domu przedpogrzebowego udało się odsłonić kilka nowych macew. Macewy utraciły już swoją pierwotną funkcję, po wojnie posłużyły za chodnik i murek oporowy podtrzymujący skarpę, która oddziela budynek od właściwej nekropoli. Do dziś nikomu nie udało się policzyć ile macew się zachowało. Być może podczas prac związanych z zagospodarowaniem terenu uda się to uczynić i przeprowadzić ich inwentaryzację. Ostatnie prace pokazują, że przed muzealnikami i regionalistami stoją wciąż nowe wyzwania, które będą stanowić kolejny element popularyzacji wiedzy o przeszłości tego miejsca. Po przedwojennej wielokulturowości Czarnkowa pozostały nie tylko wspomnienia, ale też namacalne ślady zapisane w przestrzeni miejskiej. Jednym z nich jest zapewne żydowski dom przedpogrzebowy i macewy, które niegdyś znajdowały się na cmentarzu żydowskim. Determinacja i pełne zaangażowanie społeczników dowiodły po raz kolejny, że wszelkie przeciwności nie są im straszne i mogą swój wolny czas poświęcić na działania na rzecz ochrony tego miejsca.
Romka Bartkowiak
Muzeum Ziemi Czarnkowskiej