Stara gazownia w Czarnkowie 2024

Przygotowania do budowy gazowni węglowej w Czarnkowie rozpoczęły się na początku 1901 roku. Równolegle władze miejskie rozważały budowę elektrowni, jednak ostatecznie radni odrzucili ten pomysł. Budowy podjęła się firma Carla Franckego z Bremy, która zobowiązała się postawić zakład do 1 października 1901 roku, a koszt miał wynieść około 150.000 marek.

W połowie maja 1901 roku podjęto decyzję o wprowadzeniu oświetlenia gazożarowego w Czarnkowie, co tylko utwierdziło władze o słuszności wyboru. Kwestia realizacji budowy przeciągnęła się jednak o rok. Dopiero w lipcu 1902 roku podjęto decyzję o zaciągnięciu pożyczki na kwotę 175.000 marek w Pruskim Centralnym Ziemstwie Kredytowym S. A. (Prussische Zentral-Boden-Kredit A.-G.) w Berlinie. To spowodowało, że prace musiały być prowadzone jesienią i zimą. Bremeńska firma okazała się na tyle solidna, że już 20 grudnia 1902 roku w mieście zapłonęły po raz pierwszy latarnie gazowe. Rentowność gazowni potwierdziła się w pierwszym roku działania. W 1903 roku liczba płomieni prywatnych wyniosła 1500, a roczny zysk wyniósł 200 marek.

W skład budynków gazowni wchodziły: budynek mieszkalno - biurowy, w którym mieszkał gazmistrz, kompleks produkcyjny gazu oraz zbiornik mokry o pojemności 800 m3 gazu. Prawdopodobnie do 1914 roku dobudowano jeszcze kuźnię oraz szopę. Elewację budynku, regularnie przeszytą pełnołukowymi otworami okiennymi, wykonano z czerwonej cegły. Całokształt budynku składał się z różnicowanych gabarytowo brył. W centralnej części znalazł się dominujący masyw piecowni przykryty dachem dwuspadowym. Od południa zwarcie przylegała niższa hala magazynowa węgla o dachu pulpitowym. Od północy do piecowni przylegała masywna i wysoka aparatownia. Od zachodu znajdowały się pomieszczenia zegarowni i warsztatowo - magazynowe, zaś od wschodu hala regeneracji żelaznej rudy darniowej oraz pomieszczenie dla robotników i łaźnia (te obecnie częściowo są rozebrane).

Wyposażenie technologiczne gazowni było porównywalne do innych zakładów tej wielkości. W piecowni znajdowały się dwa piece poziomoretortowe, w których wytwarzany był gaz. Następnie oczyszczanie gazu odbywało się w aparatowni, gdzie początkowo znajdowała się chłodnica powietrzna i płuczka amoniakalna oraz 2 odsiarczalniki. W późniejszym czasie dodano trzecią skrzynię odsiarczalną i chłodnicę wodną. Po aparatowni gaz płynął przez mokry gazomierz stacyjny do zbiornika gazu, gdzie w kolejnych etapach przechodził przez regulator ciśnienia gazu w sieci miejskiej, a dalej oddawany był do gazociągów i odbiorców.

Sukcesywny wzrost zapotrzebowania na gaz wymuszał modernizację oraz rozbudowę wyposażenia technologicznego zakładu. W latach dwudziestych XX wieku dokonano przebudowy i budowy nowych pieców poziomoretortowych w piecowni. Po II wojnie światowej gazownia była wyłączona z eksploatacji aż do końca września 1946 roku. W 1966 roku zbudowano drugi zbiornik mokry gazu o pojemności 1500 m3, zamontowano także instalację rozprężania gazu płynnego. 5 listopada 1985 roku miasto przeszło na gaz ziemny, co doprowadziło do wyłączenia gazowni. W roku następnym zlikwidowano dwa zbiorniki mokre gazu oraz wyposażenie technologiczne. Na początku XX wieku obiekt sprzedano prywatnemu inwestorowi.

W 2024 roku zbiory Muzeum Ziemi Czarnkowskiej powiększyły się o zespół dokumentów z gazowni miejskiej w Czarnkowie. Darczyńcami dokumentów byli Eugeniusz Dobranowski i Kamil Balcewicz. Przekazane materiały naświetlają, jak wyglądała sytuacja zakładu po 1947 roku. Na uwagę zasługują sprawozdania o stanie działalności gazowni, plany budynków czy karty remontowe środków trwałych. Z nich można się dowiedzieć się kiedy i jakie elementy produkcyjne gazowni powstały i były remontowane. I tak na przykład: Numer inwentarzowy: 19. Nazwa środka trwałego: Zbiornik naziemny gazu. Charakterystyka przedmiotu: Zbiornik gazu jest jednodzwonowy wodny o konstrukcji naziemnej z blachy stalowej. Rok budowy: 1902. Oddany do użytku: 1902. Wykonawca: niemiecki (Carl Francke Bremen). Wymiary: średnica dzwonu = 13400 mm, wysokość dzwonu - 6000 mm, grubość blachy - 2 mm powierzchnia dzwonu = 397,5 m2, pojemność 800 3, waga dzwonu + konstrukcja = 7485 kg, średnica basenu 14000 mm, wysokość basenu = 6350mm. Jednak na szczególną uwagę zasługuje teczka ze sprawozdaniem technicznym gazowni z datą początkową 1 czerwca 1934 roku, która uzupełniana była do 31 grudnia 1950 roku. W niej zawarty jest, oprócz podstawowych informacji o pozyskiwaniu gazu, opis przejęcia władzy w Czarnkowie przez władze hitlerowskie w połowie września 1939 roku i opis przejęcia władzy przez Polaków w 1945 roku. Fragment notatki sporządzonej przez Zygmunta Ziętkowskiego z zachowana pisownią. Niemcy uciekli z Czarnkowa i gazowni. Po długim wyczekiwaniu i długich przykrych przeżyciach na wysiedleniu wróciłem do Czarnkowa. W moim byłem mieszkaniu były pustki, trzeba było od nowa się urządzać. Nie od razu można uruchomić gazownię, gdyż zakwaterowali się tam wojska radzieckie. Piece ostygły raptownie i popękały. W piecowni ustawiono bydło i konie. Powstała warstwa mierzwy do pół metra grubości. Węgiel produkcyjny zabierano na cele opałowe w mieście. Każdy się rządził jak najwygodniej szukając po aparatach bimbru czy coś podobnego. Główny zbiornik był kilkakrotnie przestrzelony, a wierzch dzwony poważnie wgnieciony. (...) Gazownia od stycznia 1945 do 30 września 1945 nie była czynna. Po odejściu wojsk przystąpiono do remontu własnymi siłami. Dnia 1 X 1946 r. gazownia ruszyła. Aczkolwiek Kierownik gazowni Walter, był niefachowcem i nie dbał o gazownię, to jednak za staraniem budowniczego miejskiego niemca pobudowano w 1942 r. piec 5cioretortowy o retortach przelotowych. Urządzono również wózek na szynach wiszący do wysypu koksu rozpalonego z retort i przebudowano ładownicę dawniej ręczną na półmechaniczną. Wrócił również były instalator Stróżyński do gazowni i on się przyczynił do uruchomienia gazowni. Jednak dawnych robotników już nie było. Podczas okupacji zmarł na posterunku w Gazowni na udar serca nieodżałowany przeze mnie robotnik Józef Garstka.

Do dzisiaj zachował się oryginalny układ przestrzenny zespołu gazowni. Budynek mieszkalno - biurowy pełni obecnie wyłącznie funkcje mieszkalne, a pozostałe budynki gazowni nie służą już niestety niczemu.
Karolina Rążewska - Golik
Muzeum Ziemi Czarnkowskiej

Zespół budynków gazowni miejskiej w Czarnkowie przed 1918 rokiem
(Ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej)

Plan budynku - widok od frontu, wykonał Z. Ziętkowski, 1955 rok
(Ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej)

Plan sytuacyjny, wykonał Z. Ziętkowski, 1955 rok
(Ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej)

Widok gazowni z boku, wykonał Z. Ziętkowski, 1955 rok
(Ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej)

Rzut poziomy gazowni, wykonał Z. Ziętkowski, 1955 rok
(Ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej)

Budynek mieszkalno - biurowy zespołu - widok współczesny
(Fot. K. Rążewska - Golik)

Główny budynek gazowni - widok od frontu, 2024 rok
(Fot. K. Rążewska - Golik)

Główny budynek gazowni - widok od tyłu, 2024 rok
(Fot. K. Rążewska - Golik)

Pozostałości pieców gazowni, 2020 rok
(Fot. K. Rążewska - Golik)